काठमाडौं । विश्वमै दुर्लभ हिउँचितुवालगायतका वन्यजन्तुमा काम गर्ने हुम्लाका युवा अनुसन्धानकर्ता रिन्जिन फुन्जोक लामाले विश्व चर्चित ‘रोलेक्स कन्जर्भेसन अवार्ड’ पाउने भएका छन् । २ लाख स्विस फ्रयांक ९नेपाली २ करोड ५५ लाख० राशिको यो पुरस्कार पाउने उनी पहिलो नेपाली अनुसन्धानकर्ता हुन् ।
रोलेक्सले सोमबार उक्त पुरस्कार पाउने ५ जनाको नाम घोषणा गरेको हो । रोलेक्सले पुरस्कार जित्ने पाँचै जनालाई भविष्यका अभिभावक नामांकन गरेको छ ।
वातावरण विज्ञानमा स्नातक गर्ने हुम्लाकै पहिलो युवक लामाले त्रिविबाट बीएस्सी र जर्मनी र न्युजिल्यान्डबाट अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षणमा स्नातकोत्तर गरेका छन् । द थर्ड पोल कन्जर्भेन्सीमा संरक्षण कार्यक्रम निर्देशक रहेका उनी माउन्टेन स्पिरिट नामक स्थानीय संस्थामा सक्रिय छन् । हिमाली क्षेत्रका वन्यजन्तु र जैविक विविधताको अनुसन्धानमा ७ वर्षदेखि सक्रिय लामाले सन् २०१५ मा ‘वाइल्डलाइफ कन्जर्भेसन नेटवर्क स्कलरसिप’ र गत वर्ष सन् २०२० मा डब्लूडब्लूएफ नेपालबाट संरक्षण पुरस्कार पाएका थिए ।
उनले रोलेक्सबाट पाएको यो पुरस्कार रकमबाट उपल्लो हुम्लामा ‘प्रमोट लोकल इनिसियटिभ फर बायोभरसिटी कन्जर्भेसन इन नेपाल्स् ट्रान्स–हिमालया’ नामको परियोजना सञ्चालन हुनेछ । लामाले यो पुरस्कारबाट संरक्षणमा आवाज बुलन्द गर्न युवाहरूको नमुना मोडल तयार गर्न लागिपर्ने प्रतिबद्धता जनाएका छन् । ‘सन् २००६ मा ताप्लेजुङको घुन्सामा हेलिकप्टर दुर्घटनामा परेर गुमाएका संरक्षणकर्मीको परिपूर्ति गर्ने गरी अभियान चलाउनेछु,’ उनले भनेका छन् ।
उनले हुम्लामा सुरुवात गरेको समुदायमा आधारित संरक्षणमुखी अभियानले स्थानीयवासीलाई वन्यजन्तु र जैविक विविधताबारे सचेत गराएको छ ।
उनले युवाहरूलाई साथ लिएर वन्यजन्तु संरक्षणका साथै हुम्लाका स्थानीयको जीवनस्तर उकास्ने अभियान सञ्चालन गरिरहेका छन् । हिमाली क्षेत्रमा हिउँ चितुवालगायत वन्यजन्तुले निम्त्याउने क्षति न्यून गर्न उनले ‘क्यामरा ट्रयाप’ विधि अपनाएका छन् ।
हिउँचितुवा, ब्वाँसो, कालो भालु, जंगली चौंरी, कस्तुरी मृगलगायतका हिमाली क्षेत्रमा पाइने दुर्लभ वन्यजन्तुको संरक्षणमा उनले पुर्याएको योगदानस्वरूप रोलेक्सले पुरस्कृत गरेको हो ।
‘ट्रान्स–हिमालय क्षेत्रको इकोसिस्टम एकदम नाजुक अवस्थामा छ,’ लामा भन्छन्, ‘बढ्दो मानवीय क्रियाकलापले संरक्षणमा चुनौती छ । हिमाली क्षेत्रका बासिन्दाको जीविकोपार्जनका लागि पनि एकीकृत हिसाबले काम गर्नुपर्नेछ ।’ हुम्लाका बासिन्दाको जीविकोपार्जनको मुख्य आधार नै त्यहाँ उपलब्ध जैविक विविधता हो । त्यहाँ १ प्रतिशत जमिन मात्र खेती र कृषियोग्य छ । जसका कारण हुम्लाले बर्सेनि खाद्य संकट व्यहोर्नुपर्ने हुन्छ ।
विकास हुन नसक्दा र अन्य आर्थिक क्रियाकलापको अवसरका कारण स्थानीयको जीवनस्तर बदलिन सकेको छैन । त्यसैले उनले कृषि र जडीबुटी कम्पनीहरूसँग सहकार्य गर्दै गाउँमा रोजगारी सिर्जना गरी आयआर्जन बढाउने गतिविधिमा ध्यान दिएका छन् ।
सँगै डढेलो नियन्त्रण, वन्यजन्तुको चोरी सिकार नियन्त्रण तथा अवैध कटानी–फँडानी नियन्त्रणमा समेत उनले समुदायमार्फत् विभिन्न कार्यक्रम अघि बढाएका छन् । पदमार्ग पत्ता लगाएर पर्यटन प्रवद्र्धन गर्ने तथा महिलाहरूलाई सीप सिकाएर परम्परागत पोसाक उत्पादन गर्न उनले जोड दिएका छन् ।
लामाले उक्त परियोजनाको परिकल्पना गत वर्षको लकडाउनमै रोलेक्ससमक्ष पेस गरेका थिए । यो रकमबाट हुम्लाको नाम्खा, निन्बा र चो खोला क्षेत्रमा करिब डेढ वर्ष सञ्चालन हुनेछ । त्यसबाट स्थानीय समुदाय लाभान्वित उनले अपेक्षा गरेका छन् । ‘रोलेक्स अवार्डले संरक्षणको आवाज उठाउन र युवाहरूलाई सक्रिय बनाउन सहयोग गर्ने अपेक्षा गरेको छु,’ उनले भने, ‘यो पुरस्कारले स्थानीयहरूले असाधारण रूपमा नेतृत्व लिन सहयोग गर्नेछ ।’
‘रोलेक्स अवार्ड फर इन्टरप्राइजेज’ सन् १९८१ मा हिउँचितुवाको घाँटीमा विश्वमै पहिलो पटक रेडियो कलर जोडेर अनुसन्धान गर्ने रोड्नी ज्याक्सनले पाएका थिए । उनले शे–फोक्सुन्डो निकुञ्जको मुगुतिरको भागमा हिउँचितुवाबारे अध्ययन गरेका थिए । लामाले उनैबाट प्रभावित भएर हिउँचितुवालगायत हिमाली वन्यजन्तुको संरक्षणमा होमिएको बताएका छन् ।
पुरस्कार घोषणा गर्दै रोलेक्सका सञ्चार तथा छवि–तस्बिर निर्देशक अरनौड बोएत्सले रोलेक्सले लामो समयदेखि पृथ्वीको संरक्षणमा आफ्नो भूमिका खेल्दै आएको उल्लेख गर्दै विज्ञप्तिमा भनेका छन्, ‘हामीले आफ्नो उत्तरदायित्वलाई लामो समयदेखि मान्यता दिइरहेका छौं । पृथ्वीका विभिन्न कुनामा लुकेर बसेका नयाँ अनुसन्धानकर्ता र अन्वेषक खोज्न रोलेक्स प्रतिबद्ध छ ।’
